پژوهش و نشر سلکو | نهچ البلاغه در شعر شاعران

چکیده

نهج‌البلاغه که از قرن‌ها پيش تا به امروز در دسترس شيفتگان حق و واقعيت قرار داشته و به حق ويژگي‌هاي منحصر به فردي را داراست، بيان شيوا و زيباي کلام علي (ع) و طرز برخورد ايشان با مسائل مختلف است. اين کتاب، نمونه‌اي است از صفات، حکمت‌ها و علوم علي (ع) در تمام مسائل زندگي اعم از مسائل فلسفي، معارف الهي، حقوق اجتماعي، سياسي، اخلاقي و... . در اين کتاب دلايل و نشانه‌هاي روشنی از دانش وسيع و سياست صحيح علي (ع) به چشم مي‌خوردکه نظير آن را شايد نتوان به آساني در آثار دانشمندان ديگر جست‌وجو کرد.

شاعران نكته‌سنج پارسي‌گوي از نهج‌البلاغه با اوصافي دل‌انگيز و تعابيري دلنشين سخن گفته‌اند. برخي از بلاغت‌ و فصاحتش سخن بر زبان مي‌رانند و نظم و نثرش را لطيف و نيكو مي‌دانند؛ بعضي زبان به‌ وصف خطبه‌هاي پندآموز و كلمات جان‌افروزش مي‌گشايند و فضل و كمال پديد‌آورنده‌اش را مي‌ستايند؛ گروهي اين كتاب بي‌نظير را تلألو قرآن كريم مي‌شمرند و از آن نيز با عناوين منشور دانش، صورت عدالت، گوهر پربها و بهترين گنجينة علم ياد مي‌‌كنند. يكي اين اثر گران‌سنگ را كلام معجزنما مي‌نامد و ديگري وسيله بيداري بي‌خبران. شاعري اين كتاب را حكمت آثار و ملكوتي كلام مي‌خواند و اديبي از رجحان آن بر تمامي مواريث فرهنگي مكتوب دم مي‌زند.

واژه‌گان کلیدی: نهج‌البلاغه، شعر، شاعران

یکی از مترجمان نهج‌البلاغه می‌گوید که بسیاری از شاعران ادبیات فارسی از جمله فردوسی، عطار، مولوی، سعدی و حافظ تحت تأثیر سخنان حضرت علی (ع) بوده‌اند.

سید محمدمهدی جعفری می‌گویند: «هر چند که نهج‌البلاغه در سال 400 هجری تألیف شده است و سیدرضی تألیف آن را در این سال به پایان رسانده؛ اما قبل از تألیف این کتاب، سخنان حضرت امیر (ع) در شعر و سخن بسیاری از شاعران شیعه و سنی رواج داشته است و دانشمندان و شاعران زیادی تحت تأثیر کلام ایشان بوده‌اند. برخی از شعرهای فردوسی نیز تحت تأثیر سخنان امیرالمؤمنین (ع) است؛ اما چون پایان تدوین شاهنامه فردوسی سال 410 هجری است، فکر نمی‌کنم فردوسی تحت تأثیر کتاب نهج‌البلاغه بوده باشد؛ چون این شاعر بزرگ در محیط و خانواده شیعی زندگی می‌کرده، در شاهنامه از سخنان امیرالمومنین (ع) استفاده فراوانی کرده است که من در مقاله‌ای با موضوع تأثیر نهج‌البلاغه در ادب فارسی ثابت کرده‌ام که شاهنامه برای دو منظور به وسیله فردوسی سروده شده است. هدف فردوسی یکی این بود که شیعه اثنی‌عشری را در مقابل ایدئولوژی اهل تسنن که توسط سلطان محمود ترویج می‌شد، گسترش دهد و دوم اینکه زبان فارسی را که در آن زمان بین دو خلافت عرب و سلطنت ترک قرار گرفته بود، نجات دهد. به نظر من این دو منظور اصلی فردوسی از سرودن شاهنامه بوده است. دلیل اینکه فردوسی و شاهنامه همواره مورد غضب سلطان محمود قرار گرفته بود نیز همین موضوع بود.»

وی همچنان درباره تأثیر نهج‌البلاغه بر شعر شاعران فارسی‌زبان اظهار می‌کند: «این تأثیر از زمان نخستین شاعران فارسی‌زبان وجود داشته است و حتی قبل از فردوسی در آثار رودکی هم این تأثیر را می‌بینیم؛ اما با تألیف نهج‌البلاغه، شاعران بیشتری مثل سنایی و ناصرخسرو از این کتاب تأثیر گرفتند تا اینکه به قرن هفتم هجری می‌رسیم. در قرن هفتم شرح‌نویسی و شعر گفتن بسیار رواج پیدا کرده بود و شاعران نیز از نهج‌البلاغه بیشتر از پیش در آثارشان استفاده می‌کردند. از اوایل قرن هفتم، عطار به شدت تحت تأثیر قرار گرفت به طوری که حتی برخی از جمله‌های نهج‌البلاغه را به شکل ترجمه در آثار خود منعکس کرد. بعد از عطار، مولانا بهره زیادی از نهج‌البلاغه گرفت و بیش از هر کسی تحت تأثیر این کتاب بود تا جایی‌که خودش می‌گوید:

در آخر قرن هفتم، این سعدی است که از نظر کمیت بیشتر از مولانا در اشعارش از نهج‌البلاغه استفاده می‌کند. من این موضوع را در کتابی با عنوان «تأثیر نهج‌البلاغه در شاعران قرن هفتم تا نهم هجری» به تفصیل آورده‌ام و در آنجا گفته‌ام که به صورت گذرا سعدی در اشعارش 250 بار از نهج‌البلاغه استفاده کرده است.»

جعفری درباره تأثیرپذیری حافظ از نهج‌البلاغه نیز می‌گوید: «او حدود 60 مورد از اشعارش تحت تأثیر نهج‌البلاغه قرار داشته است. برای مثال در نهج‌البلاغه آمده است کسی که پایداری می‌ورزد، پیروزی را به دست می‌آورد؛ اگرچه زمان درازی طول بکشد و حافظ با تأثیرگیری از این کلام حضرت امیر نوشته است:

او همچنان بیان می‌کند که موضوعات حکمی نهج‌البلاغه، منابع گسترده‌ای برای شعر شاعران بوده است؛ جامی را نیز یکی دیگر از شاعرانی دانست که تحت تأثیر نهج‌البلاغه شعر سروده است.