شرحی بر این مقاله، از کارگروه تولید محتوای ادبیات فارسی مجموعه پژوهش ساوالان.. و سایت سلکو

ادبیات عرفانی یا ادبیات صوفیانه

یکی از انواع متون نظم و نثر ادبی است. بسیاری از شاعران عارف یا عارفان شاعر ایرانی، تحت تأثیر این قسم از ادبیات به‌وجود آمده‌اند و به این ترتیب، بخش بزرگی از ادبیات فارسی دربرگیرنده این نوع ادبی است.

شناخت پدیدآورندگان این نوع ادبیات یعنی صوفیه و عرفا برای آشنایی با این نوع ادبی، ضروری است.

تصوف که در واقع یک مشرب خاص فکری است، تقریباً از قرن دوم هجری قمری مطرح شد. سابقه تعالیم آنان به زمان پیامبر و اهل صفه باز می‌گردد. اهل صفه کسانی بودند که در اثر تعلیمات پیامبر (ص) و همچنین دنیازدگی جانشینان پیامبر (ص) بخصوص از دوره عثمان به بعد، به زهد و دنیاگریزی روی آوردند و به مرور زمان، یک اقلیت خاص فکری را به‌وجود آوردند.

یکی از نخستین چیزهایی که بین آن‌ها شکل گرفت، نکوهش دنیا و خواهش‌‌های نفسانی بود؛ سپس عشق به خدا و طلب او، مرکز خواسته‌ها و هدف نهایی اعمالشان قرار گرفت.

به همین دلیل، تعلیمات و سخنان آنها به دو دسته تقسیم می‌‌شود:

برخی از آن‌ها به وعظ و اندرز (ادب تعلیمی) و برخی دیگر به جذبه و عشق (ادب عاشقانه) می‌پردازند. بعد از گذشت مدت زمانی، میراث عظیمی در ادبیات با نام ادبیات عرفانی به جای ماند که تحت تأثیر این مشرب فکری تغذیه بود.

تصوف که از مشرب ذوق و الهام سرچشمه می‌گیرد، البته با شعر و شاعری که از همین لطیفه‌ نهانی برمی‌خیزد، مناسبت تمام دارد؛ اما با این همه صوفیه که در آغاز اهل زهد و پرهیز بوده‌ اند، به همان نسبت در اوایل، چندان رغبتی به شعر و شاعری نشان نمی‌‌دادند.

درست است که اشعاری به بعضی از قدمای صوفیه مثل ذالنون مصری و یحیی بن معاذ رازی و دیگران نسبت داده‌‌اند؛ اما اینگونه اشعار از زبان و روایت صوفیان (که چندان قابل استناد نیست)، به ما رسیده و از طرفی چندان دربردارنده‌ حکمت و فکر صوفیه نیست. صوفیه معتدل هم حتی در آغاز، اظهار علاقه به شعر نمی‌‌کردند و حتی از خواندن قرآن به الحان و شنیدن اشعار کراهیت داشتند» (زرین‌کوب، ۱۳۷۳؛ ص‌۱۴۰).