از ترجمه خوب به ترجمه متناسب نقش گرا

ارزيابي كيفيت ترجمه: از ترجمه خوب به ترجمه متناسب نقش گرا

نويسنده: كريستينا شفنر

مترجم: بهروز كروبي، مدرس دانشگاه آزاد اسلامي واحد اراك

ترجمه خوب چیست؟

در مباحثی که به ترجمه مربوط می شود، یکی از مواردی که همواره اهمیت فراوانی دارد، کیفیت ترجمه است؛ حال این ترجمه چه به عنوان محصول در نظر گرفته شود چه به عنوان یک فرآیند.

بیشتر اوقات، هدف از ترجمه، تولید ترجمه ای خوب یا در حقیقت، ترجمه خوب متن به زبان مقصد هدف ما است. ولی تشخیص یک ترجمه خوب از ترجمه بد یا ضعیف، نیاز به معیارهایی دارد.

این معیارها به اهداف ارزیابی و چارچوب های نظری ای بستگی دارد که افرادی که مسئول ارزیابی کیفیت ترجمه هستند، آنها را مشخص می کنند. بنابراین این معیارها با یکدیگر تفاوت دارند.

نظریه ترجمه

پس می توان گفت «نظریه ترجمه» پیش نیازی برای ارزشیابی کیفیت ترجمه است. با توجه به این موارد، نگرش های مختلفی که در زمینه ترجمه وجود دارد، باعث شده است که برداشت هایی که از مفهوم کیفیت ترجمه می شود، متفاوت باشد و در نهایت روش های ارزیابی کیفیت نیز، گوناگون باشد.

معمولاً در پاسخ پرسش «ترجمه خوب چیست؟» گفته می شود: آن ترجمه ای خوب است که حتی الامکان دقیق باشد. با این حال، واژه «دقت» نیز مفهومی نسبی دارد؛ چراکه این پرسش پیش می آید که «نسبت به چه چیزی دقیق است؟»

در بسیاری از مواقع، متن مبدأ را معیار ارزشیابی قرار می دهند. در واقع، زمانی یک ترجمه خوب به شمار می رود، که بتواند پیام متن مبدأ را به صورتی دقیق بازآفرینی کند.

چنین برداشتی در مدل های زبان شناختی ترجمه، بسیار به کار می رود. در این مدل ها، برای آنکه کیفیت ترجمه را ارزشیابی کنند، متن مقصد را با متن مقصد مقایسه می کنند تا از میزان دقت، صحت، کامل بودن و وفاداریِ بازآفرینی متن مقصد، آگاه شوند.

این مقایسه هم از نظر کمی (یعنی کامل بودن انتقال پیام) و هم از نظر کیفی (یعنی دقیق بودن در «معانی صریح و ضمنی از نظر ارجاعی و کاربردی» (نیومارک، 111:1991) انجام می شود. همچنین در آموزش های مربوط به ترجمه و کلاس های آموزش زبان در مدرسه ها و دانشگاه ها، از این مدل ارزیابی استفاده می شود.

امروزه مدل های زبان شناختی، نسبت به سایر رویکردها کاربرد بیشتری دارند و یا می توان گفت، این رویکرد، بر دیگر رویکردها تأثیر گذاشته است. هرکدام از رویکردهای موجود، پدیده پیچیده ترجمه را روشن تر کرده اند و معیارهای نسبتاً گوناگونی را برای ارزیابی کیفیت ترجمه، به دست داده اند.

دقت کاربردی در ترجمه

منظور از «دقت کاربردی» در سخن متخصصان، جنبه های متنی و موقعیتی هستند که در مدل های زبان شناختی، متنی، کاربردی، و گفتمانی ترجمه، معیارهای مهمی هستند.

این مدل ها، دستاوردهای بسیاری داشته اند. از مهم ترین این دستاوردها، این است که ترجمه را از عنوان «بازآفرینی متن» به «آفرینش متن» تغییر داده است.

رویکرد اصلی آنها به ترجمه این است که متن رویدادی ارتباطی است که آن را ترجمه می کنیم نه واژگان و ساختارهای دستور زبانی. در واقع، ما با متن های مختلفی رو به رو هستیم که در موقعیت ها و فرهنگ های مختلف قرار دارند. همچنین هر متن نماینده گونه یا ژانر خاص خودش است.

بنابراین هر متن، با ویژگی­ های درون­ متنی و برون­ متنی خاصی شناخته می شود. این ویژگی ها بیشتر قراردادی هستند. مثلاً می توان گفت گزارش های هواشناسی، کاتالوگ ها یا گزارش های اقتصادی که سالانه ارائه می شوند، نمونه هایی از متن - گونه هایی هستند که از نظر ترتیب ارائه اطلاعات، ساختارهای متنی کلان، انتخاب های واژگانی و ساختارهای نحوی، قراردادی هستند.

ولی برخی از متون مانند متون ادبی یا مقاله ها، از این نظر، قراردادی به شمار نمی روند. در ترجمه، «متنی از نظر کاربردی دقیق» است که با قراردادهای متن - گونه شناختی، در زبان و فرهنگ مقصد مطابقت داشته باشد و بنابراین انتظارات مخاطب های متن مبدأ را در موقعیت ارتباطی خاص، برآورده می کند.

هرچند در ارزیابی کیفیت ترجمه، ملاحظات متن - گونه شناختی، اهمیت فراوانی دارند، اما به دلیل های مختلف در مدل های زبان شناختی نادیده گرفته می شوند. اما اگر بخواهیم در این مورد منصفانه قضاوت کنیم، باید بگوییم که مدل های زبان شناختی نیز، در پی پیشرفت علم زبان شناسی، همواره در حال تغییر هستند.

ترجمه در مدل های زبان شناختی

در سال های اخیر، به ویژه در اروپا، تقریباً همه پژوهش های مربوط به ترجمه که در چارچوب مدل های زبان شناختی انجام می شوند، دیگر از روش های سنتی دهه 1960 استفاده نمی کنند. برای نمونه، هاوس (1997) در رویکرد زبان شناختی خود نسبت به ارزیابی کیفیت ترجمه (TQA)، ثابت کرده است که آنها جنبه های متنی، موقعیتی و فرهنگی را به صورت قابل قبولی رعایت کرده اند.

ارزیابی کیفیت ترجمه ((TQA

دستاورد اصلی رویکردهای زبانشناختی - متنی و کاربردی برای ارزیابی کیفیت ترجمه ((TQA، این حقیقت را ثابت کرده است که آنچه قالب زبان شناختی متن مقصد را تعیین می کند، قراردادهای متن گونه شناختی زبان مقصد و همچنین موقعیت ارتباطی فرهنگ مقصد (برای مثال، زمان و مکان، دانش و تجربه مخاطبین مقصد است، نه ساختارهای زبان شناختی متن مبدأ.

با توجه به موارد گفته شده، یک ترجمه «خوب» دیگر برگردان درست معانی واحدهای زبان مبدأ در سطح خرد نیست، بلکه متن مقصدی است که نقش مورد نظر خود را به صورت مؤثر در فرهنگ مقصد ایفا می کنند. به همین دلیل، برخی از ترجمه پژوهان، به جای آنکه از ترجمه «خوب» استفاده کنند، از ترجمه «مکفی (از نظر کاربردی)» یا «متناسب از نظر کارکردی» سخن می گویند.

دستاوردهای بزرگ رویکردهای نقش گرا نسبت به ترجمه، بیشتر در کشور آلمان رقم خورده اند. یکی از این دستاوردها، معرفی نقش یا هدف متن مقصد، به عنوان معیاری تعیین کننده در همه ترجمه ها، و در پی آن، در ارزیابی کیفیت ترجمه(TQA) است. در این رویکردها، کیفیت عاملی نسبی به شمار می رود نه شاخصی عینی. این عامل به مصرف کننده متن و معیارهای وی، برای ارزیابی میزان تناسب و کارایی متن در موقعیت خاص خود بستگی دارد.

ارزیابی کیفیت ترجمه در رویکردهای نقش گرا

«رویکرد نقش گرا» نامی است که به تحقیقات پژوهشگرانی گفته می شود که هدف متن مقصد را مهم ترین معیار ترجمه می دانند.

تحقیقات هانس ورمیر و پیدایش نظریه هدفمندی ترجمه (Skopos theory)، آغازگر این رویکرد بود (ر.ک. ریب و ورمیر، 1991). یکی از پژوهشگرانی که در زمینه رویکردهای نقش گرا تحقیق می کند، هانس جی. هونیگ، استاد دانشگاه جرمرشایم است.

وی در همایش «مسائل حاضر زبان و جامعه (CILS)» یکی از سخنران های اصلی بود. به دلیل آنکه «نقش گرایان» بیشتر آثار خود را به زبان آلمانی منتشر می کردند، این همایش توانست چنین رویکردی را در انگلستان نیز مطرح کند (ر.ک. نورد،1997 ؛ شفنر، 1997).

هونیگ، مقاله خود را با موضوع «مسائل حاضر زبان و جامعه» و نیز با مطالبی درباره پیدایش رویکردهای نقش گرا در آلمان آغاز می کند و دیدگاه ها و مباحث مهم خود را بیان می کند.

هنگامی که در ارزیابی کیفیت ترجمه تناسب کارکردی، متن مبدأ معیار اصلی سنجش قرار بگیرد، مترجم و مصرف کننده متن مقصد، جایگاه بالاتر و مؤثرتری نسبت به رویکردهای سنتی تر ترجمه، به دست می آورند (همچنین ر. ک. به استدلالهای ونوتی، 1995 درباره مرئی بودن بیشتر مترجم).

هونیگ در زمینه مسائل کلی ترجمه، مسائل آموزشی و طرح درس ترجمه، آثار فراوانی را منتشر کرده است.

برای مثال می توان کتاب راهبردهای ترجمه(Strategie der Übersetzung) را نام برد که هونیگ و کاسمول در سال 1982 چاپ کردند. امروزه این کتاب، یکی از کتاب های درسی اصلی در کشور آلمان است.

آخرین اثر این پژوهشگر، «ترجمه مفید» ( Konstruktives Übersetzen) است که در سال 1995 چاپ شده است. این کتاب علاوه بر آنکه مورد استفاده محققان و دانشجویان قرار گرفت، توجه کارفرمایان و استفاده کنندگان ترجمه را نیز به خود جلب کرد؛ به طوری که پس از مدت کوتاهی، در زمره کتاب های پر فروش آلمان قرار گرفت.

هونیگ در کتاب ها و مقاله های خود از مترجم هایی که اطمینان به نفس دارند پشتیبانی می کند. منظور از این مترجم ها کسانی هستند که از آنچه در فرآیند ترجمه می گذرد آگاه هستند و در نتیجه از کار خود مطمئن هستند.

آشنایی مترجم با زبان بیگانه ویژگی مهمی نیست!

به باور هانس جی. هونیگ، میزان آشنایی مترجم ها با زبان بیگانه یا موضوع اختصاصی، ویژگی های مهمی برای مترجم ها به شمار نمی روند.

بلکه آنچه که در این زمینه از اهمیت فراوانی برخوردار است، این است که مترجم ها باید بدانند که کدام متن ها آنها را در رسیدن به اهدافشان یاری می کند و چگونه این کار را انجام می دهد. پس آنچه که اهمیت دارد این است که افرادی را که برای آنها ترجمه می کنند، بشناسند و آگاه باشند که مخاطب ها و مصرف کننده ها چه استفاده ای از ترجمه می برند.

در این صورت، مترجم قادر خواهد بود متن مقصد خود را به گونه ای تولید کند که ساختار و صورتی متناسب داشته باشد و اهداف مورد نظر مخاطب های خود را برآورده سازد.

نقد نظریه هدفمندی ترجمه

عده ای از پژوهشگرانی که در حیطه نظریه هدفمندی ترجمه (Skopos Theory)، فعالیت ندارند، از این رویکرد انتقاد می کنند و اعتقاد دارند که مورد کاربرد مصرف کنندگان از متن مقصد یا هدف آن، وسیله را توجیه نمی کند.

از نگاه این منتقدان، در رویکرد نقش گرا، متن مبدأ اهمیت چندانی ندارد و تنها نقش کارفرمای ترجمه مورد توجه واقع می شود و همچنین میان ترجمه، اقتباس یا دیگر آفرینش های متنی، تفاوتی به وجود نمی آید. می توان گفت برخی از این انتقادها به دلیل سوء تعبیر یا ساده انگاری است و بنابراین نمی توان آنها را پذیرفت.

اما برخی دیگر از آنها، به این دلیل است که از کلمه کلیدی «کارکرد» یا «نقش»، در ادبیات نقش گرایان، به درستی استفاده نمی شود و به طور مبهم به کار می روند. گاهی واژه «نقش» به معنی «نقشی است که متن مقصد در موقعیت ارتباطی فرهنگ مقصد ایفا می کند». در اینجا معنی «نقش» مترادف با «هدف» است.

اما گاهی اوقات، این واژه برای نقش متن نیز به کار برده می شود. برای نمونه می توان به «نقش اخباری» یا «نقش امری» اشاره کرد. در اینجا معنی «نقش»، به کنش های گفتاری و نقش های زبانی بوهلر ارتباط، مربوط می شود. همچنین از واژه نقش برای نقش کلمه یا عبارت در درون کل متن، یعنی ارتباط ساختارهای خرد و کلان، استفاده می شود.

تفاوت ترجمه «نقش گرا» با ترجمه «نقش پذیر»

به این معنی که ترجمه نقش پذیر حتماً نقش گرا نیست. برای نمونه، ممکن است ترجمه ای در یک شرایط خاص، پذیرفته شود، اما به طور کامل مورد قبول واقع نشود؛ زیرا ممکن است از عرف ها و هنجارهای متن گونه شناختی پیروی نکند. بنابراین، مفهوم «هدف» برای ارزیابی کیفیت ترجمه معیاری تعیین کننده است. کیفیت ترجمه شامل مواردی از جمله، درستی زبان شناختی متن، یعنی مطابقت با قوانین و عرف های زبان شناختی، متن گونه شناختی، و ارتباطی زبان و فرهنگ مقصد است.

ارزيابي كيفيت ترجمه

همان گونه که پیش از این اشاره شد، کیفیت ترجمه، شاخصی عینی به شمار نمی رود؛ بلکه به مصرف کننده و نیز معیارهای ارزیابی او بستگی دارد و بنابراین عاملی نسبی است.

بر اساس دیدگاه هاوس (1997)، همان گونه که تفسیرهای گوناگونی از مفهوم کیفیت ترجمانی وجود دارد، برای ارزیابی آن نیز، از روش های متفاوتی استفاده می شود.

پوچ هکر (1994)، اعتقاد دارد که برای ارزیابی کیفیت متن مقصد، افراد مختلفی وجود دارند.

این افراد عبارتند از:

• مخاطب های آنی متن
• تولیدکننده های متن مقصد (خودارزشیابی) و اشخاص ثالث، مانند نمایندگان تولیدکننده متن مبدأ، کارفرمایان، همکاران و افرادی مانند استادهای ترجمه که می توانند در حوزه ارزیابی ترجمه ، صاحب نظر باشند. به همین ترتیب، در ارزیابی ترجمه، از روش های مختلفی استفاده می شود که بخش بزرگی از مقاله هونیگ به این موضوع اختصاص دارد.

های ارزيابي كيفيت ترجمه

در زمینه ارزیابی کیفیت ترجمه، مشکلات فراوانی وجود دارد.

یکی از این مشکلات، نبود هماهنگی در ارزیابی هایی است که چند ارزیاب مختلف آن را انجام داده اند. حال این سؤال ممکن است مطرح شود که آیا هنگامی که چند ارزیاب، یک ترجمه را ارزیابی می کنند، وجود هماهنگی امکان پذیر است؟

اگر ارزیابان، با توجه به عوامل مؤثر در شرایط ارزیابی، هرکدام هدف مورد نظر خود را دنبال کنند و معیارهای گوناگونی را برای ارزیابی در نظر بگیرند، این هماهنگی امکان­پذیر نیست. بر اساس دیدگاه هونیگ، این هماهنگی حتی در محیط های آموزشی واحد، به آسانی به دست نمی آید.

یکی از روش هایی که در ارزیابی ترجمه ، در رشته های زبان به کار می رود:

• شمارش اشتباهات زبان شناختی
• کم کردن نمره برای هر اشتباه
• یا در نظر گرفتن نمره مثبت برای راه حل های خوب و تازه است.

این گونه روش های تصحیحی، که تنها سنجش سطح دانش واژگانی هستند، کیفیت ترجمه را بر اساس یک ترجمه معیار و الگو ارزیابی می کنند.

تفاوت در تشخیص و درمان اشتباهات ترجمه

روش «ارزیابی نقش گرای اشتباهات در ترجمه»

بر اساس نظر هونیگ، بر خلاف روش گفته شده، بین تشخیص و درمان اشتباهات ترجمه، تفاوت وجود دارد.

وی عقیده دارد، در نقد یا ارزیابی مستدل ترجمه، باید تشخیص داده شود که ترجمه مورد ارزیابی، چه تأثیری روی مخاطبان فرهنگ مقصد می گذارد. هونیگ معتقد است که چنین روش «ارزیابی نقش گرای اشتباهات در ترجمه» باید با هدف تربیت مترجمان حرفه ای به کار گرفته شود و بنابراین باید به صورت درمانی انجام شود. این موضوع، در همایش «مسائل حاضر زبان و جامعه»، توجه همگان را به خود جلب کرد.

جایگاه، قدرت و عمل: رویکردهای نقش گرا و ارزیابی کیفیت ترجمه

در هر کشور برای ترجمه، هنجارها و رسم های مختلفی وجود دارد. برای نمونه، مشخص می کند که چند متن و چه نوع متن هایی و از چه زبانی ترجمه شود.

همچنین در هر کشور، برای تربیت مترجم ها، روش های مختلفی وجود دارد. برای نمونه، در دانشگاه ها و در سطح کارشناسی یا کارشناسی ارشد و یا آموزش های ضمن خدمت. وضعیت اجتماعی مترجم های کشورهای مختلف، بازار کار مترجمی در هر یک از کشورها و نیز پذیرش این رشته، به عنوان یک رشته دانشگاهی، سبب وجود این تفاوت ها شده است.

متأسفانه در بسیاری از کشورها، آن طور که باید و شاید به مترجم ها بها و ارزش داده نمی شود. هونیگ در مباحث مقاله خود، به این موضوع توجه کرده است و از آن با عنوان «جایگاه، قدرت و عمل: رویکردهای نقش گرا و ارزیابی کیفیت ترجمه» نام می برد.

برای به رسمیت شناختن مطالعات مربوط به ترجمه، لازم است انتشار مطالب، برگزاری همایش ها و برنامه های آموزشی را افزایش دهیم.

بحث در مورد تفاوت دیدگاه ها، عقاید یا اصطلاح های مورد استفاده، هیچ مشکلی را ایجاد نمی کند. ولی هنگامی که از رویکردهای نقش گرا صحبت می کنیم، همه کسانی که در زمینه ترجمه پژوهش می کنند و نیز مترجم های حرفه ای، واکنش های بسیاری نشان می دهند.

برخی از آنها به حمایت متعصبانه از این رویکرد می پردازند و عده ای دیگر، آن را به طور کامل نفی می کنند. در حالی که بیشتر واکنش ها و بحث هایی که در خصوص رویکردهای نقش گرا وجود دارد، بسیار شخصی و احساسی هستند. در بین این بحث ها و جدل ها، چند رویکرد نظری وجود دارند که نسبت به دیگر جدل ها، ارجحیت دارند و می توان آنها را موجه دانست و از آنها دفاع کرد.

در زمینه آموزش نگارش، کتاب جدیدی چاپ شده است که در مقدمه اش گفته شده است: «ما هنوز درباره خصوصیات زبان شناختی و متنی که باعث می گردند نوشته ای موفق به حساب آید و از سایر نوشته های ناموفق متمایز شود، آگاهی چندانی نداریم» (ونتولا و مارانن، vii: 1996.).

ترجمه موفق چیست؟

این عبارت در خصوص ترجمه نیز کاربرد دارد؛ به این معنی که ما درباره «خوب» یا «موفق» بودن متن مقصد، همچنان آگاهی لازم و کافی را در اختیار نداریم. زیرا هر رویکرد، تعریف مخصوص به خود را درباره ترجمه «خوب» و نیز معیارهای متفاوتی را برای ارزیابی آن در نظر می گیرد. در این میان، هر رویکردی که بتواند ارزش خود را به صورت عینی و عملی، در ترجمه نشان دهد و ثابت کند، موفق خواهد بود.

فهرست منابع:
de Beaugrande, R. and Dressler, W. (1981) Introduction to Text Linguistics. London: Longman.

Hönig, H.G. (1995) Konstruktives Übersetzen. Tübingen: Stauffenburg.

Hönig, H.G. and Kußmaul, P. (1982, 1991) Strategie der Übersetzung. Ein Lehr- und Arbeitsbuch.
Tübingen: Narr.

House, J. (1997) Translation Quality Assessment. A Model Revisited. Tübingen: Narr.

Neubert, A. and Shreve, G.M. (1992) Translation as Text. Kent: Kent State University Press.

Newmark, P. (1991) About Translation. Clevedon: Multilingual Matters.

Nord, C. (1997) Translating as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches Explained.
Manchester: St. Jermone.

Pöchhacker, F. (1994) Simultandolmetschen als komplexes Handeln. Tübingen: Narr.

Reiß, K. and Vermeer, H.J. (1991) (2nd edn) Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie.
Tübingen: Niemeyer.

Schäffner, C. (1997) 'Skopos Theory'. In M. Baker (ed.) Encyclopedia of Translation Studies. London:
Routledge.

Van Dijk, T. A. (1980) Macrostructures. An Interdisciplinary Study of Global Structures in Discourse,
Interaction and Cognition. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Ventola, E. and Mauranen, A. (eds) (1996) Academic Writing. Intercultural and Textual Issues.
Amsterdam: Benjamins.

Venuti, L. (1995) The Translator's Invisibility. London: Routledge

---

منبع: گاهنامه درباره ترجمه
دنیای زبان انگلیسی

---

مشاوره آنلاین تخصصی پروژه های پژوهشی و سازمانی و دانشگاهی

• تایپ. ساده، فرمولی و رسم جداول و اشکال/فارسی، لاتین، عربی
• صفحه بندی/شیت بندی حرفه ای و طراحی اختصاصی جلد
• نمایندگی رسمی سرمایه گذاری بیمه عمر- بیمه سامان
• اکسپت/پذیرش مقالات آی اس آی/ ISI-ISC
• چاپ کتاب درتیراژ 20 تا 5000 جلد
• چاپ و تبدیل پایان نامه به کتاب
• ترجمه تخصصی و دانشجویی
• ترجمه فارسی به انگلیسی
• ترجمه انگلیسی به فارسی
• ترجمه فارسی به عربی
• ترجمه عربی به فارسی
• ویراستاری پایان نامه
• ویراستاری متون
• ویراستاری کتاب
• تایپ پایان نامه
• تایپ انگلیسی
• تایپ فارسی
• تایپ فرمول
• رسم اشکال
• رسم جداول
• پروژه، ترجمه،مقالات ISI، ویراستاری تخصصی، چاپ و تبدیل پایان نامه به کتاب